Ateroskleroz, atardamarlarınızın (arterler) duvarlarında yağ, kolesterol ve diğer maddelerin birikimiyle plak oluşması ve damarın sertleşmesi, kalınlaşması ve daralması durumudur. Halk arasında yaygın olarak damar sertliği adıyla bilinir. Bu durum, zamanla organlara ve dokulara giden kan akışını kısıtlayarak anjina (göğüs ağrısı), kalp krizi, inme ve periferik arter hastalığı gibi hayatı tehdit eden ciddi sorunlara yol açar. Ateroskleroz, çoğunlukla sessiz ilerleyen, ancak yaşam tarzı değişiklikleri ve uygun ilaç tedavisi ile yavaşlatılabilen kronik bir hastalıktır.
Ateroskleroz Nedir?
Ateroskleroz, vücudunuzdaki atardamarların iç yüzeyini (endotel) kaplayan tabakanın zarar görmesiyle başlayan, kronik ve ilerleyici bir hastalıktır. Bu süreçte, kanınızdaki yüksek kolesterol, yağ parçacıkları ve kalsiyum gibi maddeler, hasar gören damar duvarının altına sızarak birikir. Bu birikintilere aterom plağı adını veririz.
Plağın oluşumu ve büyümesi, damar duvarının kalınlaşmasına ve esnekliğini kaybetmesine neden olur. Damar esnekliğini kaybettiği için damar sertleşmesi terimi kullanılır. Plak büyüdükçe damar çapı daralır ve organlara giden kan akışı azalır. En büyük tehlike ise, bu plağın yırtılması ve üzerinde oluşan pıhtının damarı aniden tamamen tıkamasıdır ki, bu durum kalp krizine veya inmeye neden olur.
Ateroskleroz Neden Olur?
Aterosklerozun gelişimi, tek bir nedene bağlı değildir; genellikle birden fazla risk faktörünün yıllar boyunca damar duvarına zarar vermesinin bir sonucudur. Bu faktörler, damar iç yüzeyini (endotel) tahrip ederek plak oluşum sürecini başlatır.
Ateroskleroza yol açan başlıca risk faktörleri şunlardır:
- Sigara Kullanımı: Damar duvarına doğrudan zarar veren ve pıhtılaşma eğilimini artıran en büyük risk faktörüdür.
- Yüksek Kolesterol (Hiperkolesterolemi): Özellikle kötü kolesterolün (LDL) yüksek olması, plağın ana yapı taşı olan yağların damar duvarında birikmesine neden olur.
- Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon): Damar duvarlarına sürekli yüksek basınç uygulayarak, damarın iç yüzeyinde (endotel) yırtıklar oluşturur ve hasarı tetikler.
- Şeker Hastalığı (Diyabet): Kontrolsüz yüksek kan şekeri seviyeleri, damar duvarında kimyasal hasara yol açarak plak gelişimini hızlandırır.
- Obezite ve Hareketsizlik: Vücutta kronik iltihaplanmaya neden olarak ateroskleroz gelişimini hızlandırır ve diğer risk faktörlerini (tansiyon, kolesterol) tetikler.
Ateroskleroz Belirtileri Nelerdir?
Ateroskleroz, ilerleyici bir hastalık olmasına rağmen, genellikle erken aşamalarda herhangi bir belirti vermez. Bu durumun tehlikesi, genellikle damar daralması kritik seviyeye ulaştığında veya plak yırtılıp damar tıkandığında (kalp krizi/inme) kendini göstermesidir.
Belirtiler, etkilenen damarın yerine göre farklılık gösterir:
- Koroner Arterler (Kalp Damarları): Fiziksel aktivite sırasında ortaya çıkan göğüs ağrısı (anjina), nefes darlığı, çabuk yorulma.
- Karotis Arterler (Boyun Damarları): Geçici görme kaybı, konuşma güçlüğü, vücudun bir tarafında uyuşma veya felç belirtileri (inme veya geçici iskemik atak belirtileri).
- Periferik Arterler (Bacak Damarları): Yürüme sırasında baldır veya bacaklarda ağrı ve kramp (klaudikasyo) oluşması, bacaklarda soğukluk ve zayıf nabız.
Ateroskleroz Nasıl Teşhis Edilir?
Ateroskleroz tanısı, hastanın risk faktörlerinin değerlendirilmesi, fiziksel muayene ve damar sertliğinin derecesini gösteren özel testlerle konulur.
Kullanılan Tanı Yöntemleri
- Kan Testleri: Plak oluşumunun temel nedeni olan kolesterol (özellikle LDL ve HDL), trigliserit ve kan şekeri (HbA1c) düzeylerini ölçeriz. Yüksek kolesterol, en önemli biyokimyasal kanıtımızdır.
- Fizik Muayene: Boyun, bilek ve kasık damarlarındaki nabız zayıflıklarını kontrol ederiz. Bazen boyun damarlarında (karotis) üfürüm sesi duyabiliriz. Kollar ve ayak bilekleri arasındaki kan basıncı farkını ölçmek (ABI testi) periferik arter hastalığını tespit etmemizi sağlar.
Görüntüleme ve Testler
- Doppler Ultrasonografi: Ses dalgalarını kullanarak damar duvarındaki kalınlaşmayı (IMT) ve plak oluşumunu görmemizi, ayrıca damar içindeki kan akış hızını ölçmemizi sağlar.
- Koroner Anjiyografi: Kalp damarlarındaki darlıkların kesin yerini ve derecesini belirlemek için en invaziv ancak en kesin yöntemdir. Bu, özellikle kalp krizi veya şiddetli anjina şüphesi olduğunda uygulanır.
- BT Anjiyografi (Koroner Kalsiyum Skoru): Damar duvarlarında biriken kalsiyum miktarını ölçer. Yüksek kalsiyum skoru, ileri düzeyde ateroskleroz varlığını gösterir.
Ateroskleroz Nasıl Tedavi Edilir?
Ateroskleroz kronik bir hastalıktır ve tedavinin temel amacı, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmak, plakların yırtılmasını önlemek ve oluşabilecek kalp krizi/inme riskini azaltmaktır. Tedavi, yaşam tarzı değişiklikleri ve ilaç tedavisinin bir kombinasyonudur.
İlaç Tedavisi
- Statinler: En önemli ilaç grubudur. Kan kolesterol düzeylerini (özellikle LDL) düşürerek, plak oluşumunu yavaşlatır ve plakların stabilize olmasını sağlayarak yırtılma riskini azaltır.
- Antiplatelet İlaçlar (Kan Sulandırıcılar): Aspirin gibi ilaçlar, plak yırtıldığında pıhtı oluşumunu önleyerek kalp krizi ve inme riskini düşürür.
- Antihipertansif İlaçlar: Yüksek tansiyonu kontrol altına alarak damar duvarındaki stresi azaltır.
- Diyabet İlaçları: Kan şekerini hedeflenen aralıkta tutarak damar hasarını minimize eder.
Cerrahi veya Girişimsel Yöntemler
İleri derecede darlıklar, damarın tamamen tıkanma riski taşıdığı veya kan akışını ciddi şekilde kısıtladığı durumlarda bu yöntemlere başvurulur.
- Anjiyoplasti ve Stent: Kalp veya bacak damarındaki kritik darlık, balonla genişletilerek ve bir stent yerleştirilerek açılır.
- Bypass Cerrahisi: Tıkalı koroner damarı atlamak için vücudun başka bir yerinden alınan damar kullanılarak yeni bir yol oluşturulur.
- Endarterektomi: Karotis damarındaki darlığa neden olan plağın cerrahi olarak temizlenmesi işlemidir (inme riskini azaltmak için).
Tedavi Edilmezse Ne Olur?
Ateroskleroz, tedavi edilmediği veya risk faktörleri kontrol altına alınmadığı sürece ilerlemeye devam eder. Hastalığın uzun vadede en tehlikeli sonuçları, hayati organlara giden kan akışının tamamen kesilmesiyle ortaya çıkar.
Tedavi edilmemesi durumunda ortaya çıkan ciddi sonuçlar:
- Kalp Krizi: Koroner damardaki plağın yırtılması ve pıhtı ile damarın tamamen tıkanması.
- İnme (Felç): Beyin damarlarında pıhtı oluşumu veya karotis damarlarından kopan pıhtıların beyin damarını tıkaması.
- Periferik Arter Hastalığı (PAD): Bacak damarlarının tıkanması sonucu yürüme güçlüğü, ağrı ve ileri aşamada uzuv kaybı riski.
- Aort Anevrizması: Damar sertliği nedeniyle aort duvarının zayıflaması ve balonlaşması, yırtılma riski taşır.
Ateroskleroz Olanlar Nelere Dikkat Etmeli?
Ateroskleroz ile yaşamak, bir dizi koruyucu tedbiri hayatınızın merkezine koymanızı gerektirir. Tedavinin başarısı ve hastalığın ilerlemesinin durdurulması, büyük ölçüde hastanın uyumuna bağlıdır.
Beslenme ve Egzersiz
- Beslenme: Akdeniz diyeti, kolesterol ve tuz oranı düşük beslenme temeldir. Kırmızı et, işlenmiş gıdalar ve doymuş yağlar kısıtlanmalı; meyve, sebze, tam tahıllar ve zeytinyağı ağırlıklı tüketilmelidir.
- Egzersiz: Günde en az 30 dakika orta yoğunlukta (tempolu yürüyüş gibi) aerobik egzersiz yapmak şarttır. Egzersiz, HDL (iyi) kolesterolü yükseltir, tansiyonu düşürür ve kiloyu kontrol etmeye yardımcı olur.
Düzenli Kontroller
Tansiyon, kolesterol ve kan şekeri düzeylerinizin sürekli olarak hedeflenen aralıkta tutulması esastır. Hekiminizin önerdiği tüm ilaçları, kendinizi iyi hissetseniz bile ara vermeden ve dozunu değiştirmeden kullanmalısınız. Risk faktörlerinin takibi, hastalığın ilerleyip ilerlemediğini anlamamız için çok önemlidir.
Ateroskleroz Önlenebilir mi?
Evet, ateroskleroz büyük ölçüde önlenebilir bir hastalıktır. Hastalığın temelini oluşturan risk faktörlerini erken yaşta kontrol altına almak, damar sertliğinin gelişme şansını önemli ölçüde düşürür.
Önleme yolları şunlardır:
- Sigarayı Bırakmak: Damar hasarını durdurmanın en etkili yoludur.
- Sağlıklı Beslenme ve Kilo Kontrolü: Kolesterol ve kan basıncını kontrol altında tutar.
- Düzenli Fiziksel Aktivite: Damar esnekliğini korur.
- Risk Faktörlerinin Erken Tedavisi: Yüksek tansiyon, yüksek kolesterol ve diyabetin erken teşhis ve tedavisi.
Önemli Noktalar
- Ateroskleroz, atardamar duvarında yağ ve kolesterol plaklarının birikimi (damar sertliği) demektir.
- Kalp krizi ve inmenin temel nedenidir.
- Sigara, yüksek tansiyon ve yüksek kolesterol en önemli risk faktörleridir.
- Tedavinin bel kemiği, statinler ve yaşam tarzı değişiklikleridir.
Sık Sorulan Sorular
Ateroskleroz sadece yaşlılarda mı görülür?
Hayır. Plak oluşumu genç yaşlarda başlayabilir. Ancak belirtiler genellikle 40’lı yaşlardan sonra, darlık kritik seviyeye ulaştığında ortaya çıkar. Risk faktörleri olan gençlerde de görülebilir.
Kolesterol ilaçları (statinler) ne kadar süre kullanılmalıdır?
Statinler, genellikle aterosklerozun ilerlemesini yavaşlatmak ve plak yırtılması riskini azaltmak için ömür boyu düzenli olarak kullanılmalıdır. Doktorunuzun önerisi dışında asla kesmeyiniz.
Damar sertleşmesi geri döndürülebilir mi?
İlerlemiş plaklar tamamen ortadan kalkmaz, ancak yoğun ilaç tedavisi (özellikle statinler) ve yaşam tarzı değişiklikleriyle plağın büyümesi durdurulabilir, hatta plaklar stabilize edilerek yırtılma ve pıhtı oluşturma riski önemli ölçüde azaltılabilir.
